Jumat, 29 November 2013

Wangsit Siliwangi

Uga Wangsit Siliwangi

Saur Prabu Siliwangi ka balad Pajajaran anu milu mundur dina sateuacana ngahiang:
Lalakon urang ngan nepi ka poé ieu, najan dia kabéhan ka ngaing pada satia! Tapi ngaing henteu meunang mawa dia pipilueun, ngilu hirup jadi balangsak, ngilu rudin bari lapar. Dia mudu marilih, pikeun hirup ka hareupna, supaya engké jagana, jembar senang sugih mukti, bisa ngadegkeun deui Pajajaran! Lain Pajajaran nu kiwari, tapi Pajajaran anu anyar, nu ngadegna digeuingkeun ku obah jaman!

Pilih!
Ngaing moal ngahalang-halang. Sabab pikeun ngaing, hanteu pantes jadi Raja, anu somah sakabéhna, lapar baé jeung balangsak.
Daréngékeun!
Nu dék tetep ngilu jeung ngaing, geura misah ka beulah kidul!
Anu hayang balik deui ka dayeuh nu ditinggalkeun, geura misah ka beulah kalér!
Anu dék kumawula ka nu keur jaya, geura misah ka beulah wétan!
Anu moal milu ka saha-saha, geura misah ka beulah kulon!
Daréngékeun!
Dia nu di beulah wétan, masing nyaraho: Kajayaan milu jeung dia! Nya turunan dia nu engkéna bakal maréntah ka dulur jeung ka batur. Tapi masing nyaraho, arinyana bakal kamalinaan. Engkéna bakal aya babalesna. Jig geura narindak!
Dia nu di beulah kulon!
Papay ku dia lacak Ki Santang! Sabab engkéna, turunan dia jadi panggeuing ka dulur jeung ka batur. Ka batur urut salembur, ka dulur anu nyorang saayunan ka sakabéh nu rancagé di haténa. Engké jaga, mun tengah peuting, ti gunung Halimun kadéngé sora tutunggulan, tah éta tandana; saturunan dia disambat ku nu dék kawin di Lebak Cawéné. Ulah sina talangké, sabab talaga bakal bedah! Jig geura narindak! Tapi ulah ngalieuk ka tukang!
Dia nu marisah ka beulah kalér, daréngékeun!
Dayeuh ku dia moal kasampak. Nu ka sampak ngan ukur tegal baladaheun. Turunan dia, lolobana bakal jadi somah. Mun aya nu jadi pangkat, tapi moal boga kakawasaan. Arinyana engké jaga, bakal ka seundeuhan batur. Loba batur ti nu anggang, tapi batur anu nyusahkeun. Sing waspada!
Sakabéh turunan dia ku ngaing bakal dilanglang. Tapi, ngan di waktu anu perelu. Ngaing bakal datang deui, nulungan nu barutuh, mantuan anu sarusah, tapi ngan nu hadé laku-lampahna. Mun ngaing datang moal kadeuleu; mun ngaing nyarita moal kadéngé. Mémang ngaing bakal datang. Tapi ngan ka nu rancagé haténa, ka nu weruh di semu anu saéstu, anu ngarti kana wangi anu sajati jeung nu surti lantip pikirna, nu hadé laku lampahna. Mun ngaing datang; teu ngarupa teu nyawara, tapi méré céré ku wawangi. Ti mimiti poé ieu, Pajajaran leungit ti alam hirup. Leungit dayeuhna, leungit nagarana. Pajajaran moal ninggalkeun tapak, jaba ti ngaran pikeun nu mapay. Sabab bukti anu kari, bakal réa nu malungkir! Tapi engké jaga bakal aya nu nyoba-nyoba, supaya anu laleungit kapanggih deui. Nya bisa, ngan mapayna kudu maké amparan. Tapi anu marapayna loba nu arieu-aing pang pinterna. Mudu arédan heula.
Engké bakal réa nu kapanggih, sabagian-sabagian. Sabab kaburu dilarang ku nu disebut Raja Panyelang! Aya nu wani ngoréhan terus terus, teu ngahiding ka panglarang; ngoréhan bari ngalawan, ngalawan sabari seuri. Nyaéta budak angon; imahna di birit leuwi, pantona batu satangtungeun, kahieuman ku handeuleum, karimbunan ku hanjuang. Ari ngangonna? Lain kebo lain embé, lain méong lain banténg, tapi kalakay jeung tutunggul. Inyana jongjon ngorehan, ngumpulkeun anu kapanggih. Sabagian disumputkeun, sabab acan wayah ngalalakonkeun. Engke mun geus wayah jeung mangsana, baris loba nu kabuka jeung raréang ménta dilalakonkeun. Tapi, mudu ngalaman loba lalakon, anggeus nyorang: undur jaman datang jaman, saban jaman mawa lalakon. Lilana saban jaman, sarua jeung waktuna nyukma, ngusumah jeung nitis, laju nitis dipinda sukma.
Daréngékeun!
Nu kiwari ngamusuhan urang, jaradi rajana ngan bakal nepi mangsa: tanah bugel sisi Cibantaeun dijieun kandang kebo dongkol. Tah di dinya, sanagara bakal jadi sampalan, sampalan kebo barulé, nu diangon ku jalma jangkung nu tutunjuk di alun-alun. Ti harita, raja-raja dibelenggu. Kebo bulé nyekel bubuntut, turunan urang narik waluku, ngan narikna henteu karasa, sabab murah jaman seubeuh hakan.
Ti dinya, waluku ditumpakan kunyuk; laju turunan urang aya nu lilir, tapi lilirna cara nu kara hudang tina ngimpi. Ti nu laleungit, tambah loba nu manggihna. Tapi loba nu pahili, aya kabawa nu lain mudu diala! Turunan urang loba nu hanteu engeuh, yén jaman ganti lalakon! Ti dinya gehger sanagara. Panto nutup di buburak ku nu ngaranteur pamuka jalan; tapi jalan nu pasingsal!
Nu tutunjuk nyumput jauh; alun-alun jadi suwung, kebo bulé kalalabur; laju sampalan nu diranjah monyét! Turunan urang ngareunah seuri, tapi seuri teu anggeus, sabab kaburu: warung béak ku monyét, sawah béak ku monyét, leuit béak ku monyét, kebon béak ku monyét, sawah béak ku monyét, cawéné rareuneuh ku monyét. Sagala-gala diranjah ku monyét. Turunan urang sieun ku nu niru-niru monyét. Panarat dicekel ku monyet bari diuk dina bubuntut. Walukuna ditarik ku turunan urang keneh. Loba nu paraeh kalaparan. ti dinya, turunan urang ngarep-ngarep pelak jagong, sabari nyanyahoanan maresék caturangga. Hanteu arengeuh, yén jaman geus ganti deui lalakon.
Laju hawar-hawar, ti tungtung sagara kalér ngaguruh ngagulugur, galudra megarkeun endog. Génjlong saamparan jagat!
Ari di urang?
Ramé ku nu mangpring. Pangpring sabuluh-buluh gading. Monyét ngumpul ting rumpuyuk. Laju ngamuk turunan urang; ngamukna teu jeung aturan. loba nu paraéh teu boga dosa. Puguh musuh, dijieun batur; puguh batur disebut musuh. Ngadak-ngadak loba nu pangkat nu maréntah cara nu édan, nu bingung tambah baringung; barudak satepak jaradi bapa. nu ngaramuk tambah rosa; ngamukna teu ngilik bulu. Nu barodas dibuburak, nu harideung disieuh-sieuh. Mani sahéng buana urang, sabab nu ngaramuk, henteu beda tina tawon, dipaléngpéng keuna sayangna. Sanusa dijieun jagal. Tapi, kaburu aya nu nyapih; nu nyapihna urang sabrang.
Laju ngadeg deui raja, asalna jalma biasa. Tapi mémang titisan raja. Titisan raja baheula jeung biangna hiji putri pulo Dewata. da puguh titisan raja; raja anyar hésé apes ku rogahala! Ti harita, ganti deui jaman. Ganti jaman ganti lakon!
Iraha?
Hanteu lila, anggeus témbong bulan ti beurang, disusul kaliwatan ku béntang caang ngagenclang. Di urut nagara urang, ngadeg deui karajaan. Karajaan di jeroeun karajaan jeung rajana lain teureuh Pajajaran.
Laju aya deui raja, tapi raja, raja buta nu ngadegkeun lawang teu beunang dibuka, nangtungkeun panto teu beunang ditutup; nyieun pancuran di tengah jalan, miara heulang dina caringin, da raja buta! Lain buta duruwiksa, tapi buta henteu neuleu, buaya eujeung ajag, ucing garong eujeung monyét ngarowotan somah nu susah. Sakalina aya nu wani ngageuing; nu diporog mah lain satona, tapi jelema anu ngélingan. Mingkin hareup mingkin hareup, loba buta nu baruta, naritah deui nyembah berhala. Laju bubuntut salah nu ngatur, panarat pabeulit dina cacadan; da nu ngawalukuna lain jalma tukang tani. Nya karuhan: taraté hépé sawaréh, kembang kapas hapa buahna; buah paré loba nu teu asup kana aseupan… Da bonganan, nu ngebonna tukang barohong; nu tanina ngan wungkul jangji; nu palinter loba teuing, ngan pinterna kabalinger.
Ti dinya datang budak janggotan. Datangna sajamang hideung bari nyorén kanéron butut, ngageuingkeun nu keur sasar, ngélingan nu keur paroho. Tapi henteu diwararo! Da pinterna kabalinger, hayang meunang sorangan. Arinyana teu areungeuh, langit anggeus semu beureum, haseup ngebul tina pirunan. Boro-boro dék ngawaro, malah budak nu janggotan, ku arinyana ditéwak diasupkeun ka pangbérokan. Laju arinyana ngawut-ngawut dapur batur, majarkeun néangan musuh; padahal arinyana nyiar-nyiar pimusuheun.
Sing Waspada?
Sabab engké arinyana, bakal nyaram Pajajaran didongéngkeun. Sabab sarieuneun kanyahoan, saenyana arinyana anu jadi gara-gara sagala jadi dangdarat. Buta-buta nu baruta; mingkin hareup mingkin bedegong, ngaleuwihan kebo bulé. Arinyana teu nyaraho, jaman manusa dikawasaan ku sato!
Jayana buta-buta, hanteu pati lila; tapi, bongan kacarida teuing nyangsara ka somah anu pada ngarep-ngarep caringin reuntas di alun-alun. Buta bakal jaradi wadal, wadal pamolahna sorangan.
Iraha Mangsana?
Engké, mun geus témbong budak angon! Ti dinya loba nu ribut, ti dapur laju salembur, ti lembur jadi sanagara! Nu barodo jaradi gélo marantuan nu garelut, dikokolotan ku budak buncireung! Matakna garelut? Marebutkeun warisan. Nu hawek hayang loba; nu boga hak marénta bagianana. Ngan nu aréling caricing. Arinyana mah ngalalajoan. Tapi kabarérang.
Nu garelut laju rareureuh; laju kakara arengeuh; kabéh gé taya nu meunang bagian. Sabab warisan sakabéh béak, béakna ku nu nyarekel gadéan. Buta-buta laju nyarusup, nu garelut jadi kareueung, sarieuneun ditempuhkeun leungitna nagara. Laju naréangan budak angon, nu saungna di birit leuwi nu pantona batu satangtung, nu dihateup ku handeuleum ditihangan ku hanjuang. Naréanganana budak tumbal. sejana dék marénta tumbal. Tapi, budak angon enggeus euweuh, geus narindak babarengan jeung budak anu janggotan; geus mariang pindah ngababakan, parindah ka Lebak Cawéné!
Nu kasampak ngan kari gagak, keur ngelak dina tutunggul. Daréngékeun! Jaman bakal ganti deui. tapi engké, lamun Gunung Gedé anggeus bitu, disusul ku tujuh gunung. Génjlong deui sajajagat. Urang Sunda disarambat; urang Sunda ngahampura. Hadé deui sakabéhanana. Sanagara sahiji deui. Nusa Jaya, jaya deui; sabab ngadeg ratu adil; ratu adil nu sajati.
Tapi ratu saha? Ti mana asalna éta ratu? Engké ogé dia nyaraho. Ayeuna mah, siar ku dia éta budak angon!

Jig geura narindak! Tapi, ulah ngalieuk ka tukang!

Kamis, 28 November 2013

Papasingan

Papasingan Mantra Sunda


Papasingan Mantra di Sunda di antarana nya éta: Asihan, Ajian, Singlar, Jangjawokan, Jampe, Rajah (AASingJangJamRaj).
1. Asihan, nya éta mantra anu dipapatkeun sangkan hiji jalma atawa sakumna balaréa mikaasih, mikanyaah, deudeuh, héman, cinta, tresna, jste. Asihan dipiwanoh ogé ku sebutan Pélét, sok sanajan dina watek-perbawa élmuna téh béda; Asihan sifatna ‘numuwuhkeun‘  atawa ‘ngageuing‘ rasa, sedeng Pélét sifatna ‘maksa‘ munculna rasa.
Conto-conto ngaran Asihan Sunda (boh nu asli buhun boh nu geus keuna ku akulturasi réligi) di antarana; Asihan Sileugeuteureup, Asihan Ali Panandong, Asihan Si Taruk Gadung, Asihan Bagal Pirusa, Asihan Si Ulang Gupay, Asihan Si Burung Pundung, Pélét Abshor, Asihan Kentring Manik, jsb.
2. Ajian, nya éta mantra anu dipapatkeun sangkan meunangkeun kakuatan atawa kasaktian lahir-batin lineuwih nu bisa dipaké meruhkeun mahluk lian (jalma, sato, gaib, jsb). Ajian miboga sawatara watek atawa perbawa. Aya ajian-ajian nu gunana pikeun kanuragan (teu teurak ku rurupa pakarang), kawedukan atawa kadugalan (kakuatan badan pikeun galungan fisik), Kasaktén (leumpang di cai, mecah raga, jsb),  Panglimunan (teu katingali ku musuh atawa batur), Panyirepan (gendam, nyieun batur teu sadar, linglung, saré), Paneluhan (sangkan batur/musuh gering, cilaka, atawa palastra), Pangabaran (meruhkeun, ngadalikeun, atawa ngabendung daya-daya ajian lian), Panglumpuhan (meruhkeun daya raga musuh atawa nu maksud jahat), Parewangan (meruhkeun lelembut, jin, demit, jsb),  jll.
Conto-conto ngaran Ajian di antarana; Ajian Prabu Siliwangi, Ajian WalangSungsang/Aji Cakrabuana,  Aji Gelap Sayuta, Aji Pangabaran Geni, Aji Rempak Baya, Aji Teluh Galunggung, Aji Brajageni, Aji Brajamusti, Aji Brajasukma, Teluh Kalabuat, Teluh Budugbasu, Teluh Rambat, Teluh Rawit, Pangabaran Tunggal, Aji Saréwu Peurah, Aji Napak Sancang, Teluh Bajra,   jrrd

3. Singlar, nya éta mantra anu dipapatkeun pikeun tujuan ngusir, ngajauhkeun, atawa nyingkahkeun/nyinglarkeun sarupaning hal, perkara, barang, sato, atawa nu lianna. Singlar ilahar ogé disebut Parancah atawa Panyarang.
Conto-contona di antarana; Singlar Demit, Singlar/Sarang Hujan, Singlar Hama, Singlar Nu Kaniaya,  jll
4. Jangjawokan, nya éta mantra atawa dunga (du’a) anu dipapatkeun ka Nu Gaib (Batara, Pohaci, Karuhun, Lelembut, Aci Batin, Sadulur Diri, Hyang Widhi, Pangéran,  jsb) sangkan hasil maksud, cacap paménta, sugema hasil, rahayu, salamet, diraksa, jsb.
Conto-contona di antarana: Jangjawokan Nyiuk Béas, Jangjawokan Dipupur, Jangjawokan Ngisikan, Jangjawokan Diminyak, Jangjawokan Nguseup/Ngalintar, Jangjawokan Nyeupah, Jangjawokan Mandi, Jangjawokan Ngakeul, jsb
5. Jampé, nya éta mantra anu dipapatkeun pikeun ngubaran, nyageurkeun, miceun kasakit atawa meruhkeun panggawé batur.
Conto-contona di antarana: Jampé Muriang, Jampé Harééng, Jampé Seueul Angen, Jampé Asup Angin, Jampé Siwah, Jampé Salusuh (ngubaran nu tarik birahi), Jampé Pamatri, Jampé Kembung, Jampé Ateul, Jampé Konéng, Jampé Sawan, Jampe Nyeri Huntu, Jampé Jangar, jrrd .
6. Rajah, nya éta mantra nu dipapatkeun pikeun tujuan ngajaga, ngaraksa, ngariksa, sanduk-sanduk, uluk-salam, dituyun, diaping, dituduhkeun, dileungitkeun kasusah atawa pangrobéda, dihasilkeun maksud ku Nu Gaib, jsté
Conto-contona di antarana: Rajah Bubuka, Rajah Panutup/Pamunah, Rajah Ngababakan Alas, Rajah Muka Pihumaeun, Rajah Pamunah Lampah Cidra, Rajah Sawan, Rajah Pepelakan, Rajah Imah, Rajah Teluh, Rajah Sukma, jsb 

Kujang

KUJANG MENURUT BERITA PANTUN BOGOR




Oleh:Anis Djatisunda
Purwaka
Berbicara tentang kujang, identik dengan berbicara Sunda Pajajaran masa silam.Sebab, alat ini berupa salah sastu aspek identitas eksistensi budaya Sunda kalaitu. Namun, dari telusuran kisah keberadaannya tadi, sampai sekarang belumditemukan sumber sejarah yang mampu memberitakan secara jelas dan rinci. Malahbisa dikatakan tidak danya sumber berita sejarah yang akurat.
Satu-satunya sumber berita yang dapat dijadikan pegangan(sementara) yaitu lakon-lakon pantun. Sebab dalam lakon-lakon pantun itulahkujang banyak disebut-sebut. Di antara kisah-kisah pantun yang terhitung masihlengkap memberitakan kujang, yaitu pantun (khas) Bogor sumber Gunung Kendengsebaran Aki Uyut Baju Rambeng. Pantun Bogor ini sampai akhir abad ke-19 hanyadikenal oleh warga masyarakat Bogor marginal (pinggiran), yaitu masyarakatpedesaan. Mulai dikenalnya oleh kalangan intelektual, setelahnya tahun 1906C.M. Pleyte (seorang Belanda yang besar perhatiannya kepada sejarah Pajajaran)melahirkan buku berjudul Moending Laja Di Koesoemah, berupa catatan pribadinyahasil mendengar langsung dari tuturan juru pantun di daerah Bogor sebelah Baratdan sekitarnya.
Ia lebih menaruh perhatian besar kepada Pantun Bogor,karena menurut penelitiannya Pantun Bogor termasuk yang paling utuh jikadibandingkan dengan pantun-pantun daerah Jawa Barat sebelah Timur, baik dalamcara memainkan pantunnya, bahasa Sundanya, juga termasuk sumber sejarah yangdikisahkannya. Sedangkan pantun-pantun daerah Jawa Barat sebelah Timur, kalaitu katanya sudah banyak yang semrawut tidak utuh lagi.
Pemberitaan tentang kujang selalu terselip hampir dalamsetiap lakon dan setiap episode kisah serial Pantun Bogor, baik fungsi, jenis,dan bentuk, para figur pemakainya sampai kepada bagaimana cara menggunakannya.Malahungkapan-ungkapan konotatif yang memakai kujang-pun tidak sedikit. Contoh kalimat gambaran dua orang berwajah kembar; Badis pinang nu munggaran, ruakujang sapaneupaan” atau melukiskan seorangwanita; Mayang lenjang badis kujang, tembong pamor tembong eluk tembong combongdi ganjana dsb. Demikian pula bendera Pajajaran yang berwarna hitam putih jugadiberitakan bersulamkan gambar kujang Umbul-umbul Pajajaran hideung sawaréhbodas sawaréh disulaman kujang jeung pakujajar nu lalayanan.
Sejak sirnanya Kerajaan Pajajaran sampai sekarang, kujangmasih banyak dimiliki oleh masyarakat Sunda, yang fungsinya hanya sebagai bendaobsolete tergolong benda sejarah sebagai wahana nostalgia dan kesetiaan kepada keberadaan leluhur Sunda pada masa jayanya Pajajaran, di samping yang tersimpandi museum-museum.
Di samping itu, sebutan kujang banyak pula yang masihabadi seperti pada:
  1. Nama kampung; Parungkujang, Cikujang, Gunungkujang, Parakankujang.
  2. Nama Tangtu Baduy; Tangtu Kadukujang (Cikartawana), Sanghyang Kujang (Undak ke-3 pamujaan Baduy di Gunung Pamuntuan).
  3. Nama Batalyon; Batalyon Kujang pada Kodam Siliwangi.
  4. Nama perusahaan; Pupuk Kujang, Semen Kujang, dsb.
  5. Nama tugu peringatan: Tugu Kujang di Kota Bogor.
Pengabadian kujang lainnya, banyak yang menggunakan gambarbentuk kujang pada lambang-lambang daerah, pada badge-badge organisasikemasyarakatan atau ada pula kujang-kujang tempaan baru (tiruan), sebagai bendaaksesori atau cenderamata.
Selain keberadaan kujang seperti itu, di kawasan JawaBarat dan Banten masih ada komunitas yang masih akrab dengan kujang dalampranata hidupnya sehari-hari, yaitu masyarakat Sunda Pancer Pangawinan(tersebar di wilayah Kecamatan Bayah Kabupaten Lebak Provinsi Banten, KecamatanCigudeg Kabupaten Bogor dan di Kecamatan Cisolok Kabupaten Sukabumi ProvinsiJawa Barat). Dan masyarakat Sunda Wiwitan Urang Kanékés (Baduy) di KabupatenLebak  Provinsi Banten.
Dalam lingkungan budaya hidup mereka, tiap setahun sekalikujang selalu digunakan pada upacara Nyacar (menebangi pepohonan untuk lahanladang). Patokan pelaksanaannya yaitu terpatri dalam ungkapan Unggah KidangTurun Kujang, artinya jika bintang Kidang telah muncul di ufuk Timur di kalasubuh, pertanda musim Nyacar sudah tiba, kujang (Kujang Pamangkas) masanyadigunakan sebagai pembuka kegiatan Ngahuma (berladang).
Bentuk dan Jenis Kujang
Padazaman masih jayanya kerajaan Pajajaran, kujang terdiri dari beberapa bentuk, diantaranya:
1.      Kujang Ciung; yaitu kujang yang bentuknya dianggap menyerupai burung Ciung.
2.      Kujang Jago; kujang yang bentuknya menyerupai ayam jago.
3.      Kujang Kuntul;kujang yang menyerupai burung Kuntul.
4.      Kujang Bangkong;kujang yang menyerupai bangkong (kodok).
5.      Kujang Naga; kujangyang bentuknya menyerupai naga.
6.      Kujang Badak; kujangberbadan lebar dianggap seperti badak.
7.      Kudi; perkakassejenis kujang.
Berdasarkan jenisnya, kujang memiliki fungsi sebagai:
  1. Kujang Pusaka; yaitu kujang sebagai lambang keagungan seorang raja atau pejabat kerajaan lainnya dengan kadar kesakralannya sangat tingi seraya memiliki tuah dan daya gaib tinggi.
  2. Kujang Pakarang; yaitu kujang untuk digunakan sebagai alat berperang dikala diserang musuh.
  3. Kujang Pangarak; yaitu kujang bertangkai panjang seperti tombak sebagai alat upacara.
  4. Kujang Pamangkas; kujang sebagai alat pertanian (perladangan).
Nama-nama Bagian Kujang Wujud sebilah kujang memiliki bagian yang masing-masingmempunyai namanya sendiri-sendiri, meskipun tidak seluruh bentuk kujang memiliki bagian samalengkapnya. Kujang yang memiliki bagian-bagian secara lengkap, biasanyadimiliki oleh para raja, para menak (bangsawan), dan para pangagung (pejabat tinggi) kerajaan lainnya. Bagian-bagian kujang di antaranya:
  1. Papatuk (Congo); bagian ujung kujang yang runcing, gunanya untuk menoreh atau mencungkil.
  2. Eluk (Siih); lekukan-lekukan atau gerigi pada bagian punggung kujang sebelah atas, gunanya untuk mencabik-cabik perut musuh.
  3. Waruga; nama bilahan (badan) kujang.
  4. Mata; lubang-lubang kecil yang terdapat pada bilahan kujang yang pada awalnya lubang-lubang itu tertutupi logam (biasanya emas atau perak) atau juga batu permata. Tetapi kebanyakan yang ditemukan hanya sisanya berupa lubang-lubang kecil. Gunanya sebagai lambang tahap status si pemakainya, paling banyak 9 mata dan paling sedikit 1 mata, malah ada pula kujang tak bermata, disebut Kujang Buta
  5. Pamor; garis-garis atau bintik-bintik pada badan kujang disebut Sulangkar atau Tutul, biasanya mengandung racun, gunanya selain untuk memperindah bilah kujangnya juga untuk mematikan musuh secara cepat.
  6. Tonggong; sisi yang tajam di bagian punggung kujang, bisa untuk mengerat juga mengiris.
  7. Beuteung; sisi yang tajam di bagian perut kujang, gunanya sama dengan bagian punggungnya.Tadah; lengkung kecil pada bagian bawah perut kujang, gunanya untuk menangkis dan melintir senjata musuh agar terpental dari genggaman.
  8. Paksi; bagian ekor kujang yang lancip untuk dimasukkan ke dalam gagang kujang.
  9. Combong; lubang pada gagang kujang, untuk mewadahi paksi (ekor kujang).
  10. Selut; ring pada ujung atas gagang kujang, gunanya untuk memperkokoh cengkeraman gagang kujang pada ekor (paksi).
  11. Ganja (landéan); nama khas gagang (tangkai) kujang.
  12. Kowak (Kopak); nama khas sarung kujang.
Di antara bagian-bagian kujang tadi, ada satu bagian yangmemiliki lambang ke-Mandalaan, yakni mata yang berjumlah 9 buah. Jumlah inidisesuaikan dengan banyaknya tahap Mandala Agama Sunda Pajajaran yang juga berjumlah 9 tahap, di antaranya (urutan dari bawah):
Mandala Kasungka,
mandala Parmana, Mandala Karna,
Mandala Rasa, Mandala Séba, Mandala Suda,
Jati Mandala,
Mandala Samar,
Mandala Agung.
Mandala tempat siksaan bagi arwah manusia yangketika hidupnya bersimbah noda dan dosa, disebutnya Buana Karma atau JagatPancaka,yaitu Neraka.
Kelompok Pemakai Kujang Meskipun perkakas kujang identikdengan keberadaan Kerajaan Pajajaran pada masa silam, namun berita Pantun Bogortidak menjelaskan bahwa alat itu dipakai oleh seluruh warga masyarakat secaraumum. Perkakas ini hanya digunakan oleh kelompok tertentu, yaitu para raja,prabu anom (putera mahkota), golongan pangiwa, golongan panengen, golonganagama, para puteri serta kaum wanita tertentu, para kokolot. Sedangkan rakyatbiasa hanya menggunakan perkakas-perkakas lain seperti golok, congkrang,sunduk, dsb. Kalaupun di antaranya ada yang menggunakan kujang, hanya sebataskujang pamangkas dalam kaitan keperluan berladang.
Setiap menak (bangsawan), para pangagung (pejabat negara)sampai para kokolot, dalam pemilikan kujang, tidak sembarangan memilih bentuk.Namun, hal itu ditentukan oleh status sosialnya masing-masing. Bentuk kujanguntukpara raja tidak boleh sama dengan milik balapati. Demikian pula, kujang milikbalapati mesti berbeda dengan kujang miliknya barisan pratulup, dan seterusnya.
Dalam kaitan pemakaian kujang tadi, akan tergambar daritahapan fungsi para pejabat yang tertera dalam struktur jabatan pemerintahanNegara Pajajaran sebagai berikut:
1.  Raja
2. a Lengser
2. b Brahmesta
3.      Prabu Anom (PuteraMahkota)
4.      Bupati Panangkes danBalapati
5.      Geurang Seurat
6.      Para Bupati Pakuandan Bupati Luar Pakuan
7.      Para Patih termasukPatih Tangtu dan Mantri Paséban
8.      Para Lulugu
9.      Para Kanduru
10.    Para Sambilan
11.    Para Jaro termasuk Jaro Tangtu
12.    Para Bareusan, Para Guru, Para Pangwereg
13.    Para Kokolot
Jabatan Prabu Anom (3) sampai para Bareusan, para Guru,juga para Pangwereg (12), tergabung di dalam golongan Pangiwa dan Panengen.Tetapi dalam pemilikan dan pemakaian kujang, ditentukan oleh kesejajaran tugas danfungsinya masing-masing, seperti:
Kujang Ciung mata-9: hanya dipakai khusus oleh Raja;
Kujang Ciung mata-7: dipakai oleh Mantri Dangka dan Prabu Anom;
Kujang Ciung mata-5: dipakai oleh Girang Seurat, Bupati Pamingkis,dan para Bupati Pakuan;
Kujang Jago: dipakai oleh Balapati, para Lulugu, dan Sambilan;
Kujang Kuntul: dipakai oleh para Patih (Patih Puri, Patih Taman, Patih Tangtu Patih Jaba, dan Patih Palaju), juga digunakan oleh para  Mantri (Mantri Majeuti, Mantri Paséban, Mantri Layar, Mantri Karang, dan Mantri Jero);
Kujang Bangkong:  dipakai  oleh Guru Sekar, Guru Tangtu, Guru Alas, Guru Cucuk;
Kujang Naga: dipakai oleh para Kanduru, para Jaro, Jaro Awara, Tangtu, Jaro Gambangan;
Kujang Badak: dipakai oleh para Pangwereg, para Pamatang, para Palongok, para Palayang, para Pangwelah, para Bareusan, parajurit, Paratulup, Sarawarsa, para Kokolot.
Selain diperuntukkan bagi para pejabat tadi, kujangdigunakan pula oleh kelompok agama, tetapi kesemuanya hanya satu bentuk yaitu Kujang Ciung, yang perbedaan tahapannya ditentukan oleh banyaknya mata. Kujang Ciung bagi peruntukan Brahmesta (pendeta agung negara) yaitu yang bermata-9, sama dengan peruntukan raja. Kujang Ciung bagi para Pandita bermata-7, para Geurang Puun,Kujang Ciung bermata-5, para Puun Kujang Ciung bermata-3, para Guru Tangtu Agama dan para Pangwereg Agama Kujang Ciung bermata-1.
Di samping masing-masing memiliki kujang tadi, golonganagama menyimpan pula Kujang Pangarak, yaitu kujang yang bertangkai panjang yanggunanya khusus untuk upacara-upacara sakral seperti Upacara Bakti Arakana,Upacara Kuwera Bakti, dsb., malah kalau dalam keadaan darurat, bisa sajadipakai untuk menusuk atau melempar musuh dari jarak jauh. Tapi fungsi utamaseluruh kujang yang dimiliki oleh golongan agama, sebagai pusaka pengayom kesentosaan seluruh isi negara.
Kelompok lain yang juga mempunyai kewenangan memakaikujang yaitu para wanita Menak (Bangsawan) Pakuan dan golongan kaum wanita yangmemiliki fungsi tertentu, seperti para Puteri Raja, para Puteri Kabupatian,para Ambu Sukla, Guru Sukla, para Ambu Geurang, para Guru Aés, dan para SuklaMayang (Dayang Kaputrén). Kujang bagi kaum wanita ini, biasanya hanya terdiridari Kujang Ciung dan Kujang Kuntul. Hal ini karena bentuknya yang langsing,tidak terlalu galabag (berbadan lebar, dan ukurannya biasanya lebih kecil dariukuran kujang kaum pria.
Untuk membedakan status pemiliknya, kujang untuk kaumwanita pun sama dengan untuk kaum pria, yaitu ditentukan oleh banyaknya mata,pamor, dan bahan yang dibuatnya. Kujang untuk para puteri kalangan menak Pakuanbiasanya kujang bermata-5, Pamor Sulangkar, dan bahannya dari besi kuningpilihan. Sedangkan (kujang) wanita fungsi lainnya kujang bermata-3 ke bawahmalah sampai Kujang Buta, Pamor Tutul, bahannya besi baja pilihan.
Kaum wanita Pajajaran yang bukan menak tadi, di sampingmenggunakan kujang ada pula yang memakai perkakas khas wanita lainnya, yaituyang disebut Kudi, alat ini kedua sisinya berbentuk sama, seperti tidak adabagian perutdan punggung, juga kedua sisinya bergerigi seperti pada kujang, ukurannyarata-rata sama dengan ukuran Kujang Bikang (kujang pegangan kaum wanita),langsing, panjang kira-kira 1 jengkal termasuk tangkainya, bahannya semua besi-baja,lebih halus, dan tidak ada yang memamai mata.
Proses Pembuatan Kujang
Pada zamannya Kerajaan Pajajaran Sunda masih jaya, setiap proses pembuatanbenda-benda tajam dari logam termasuk pembuatan senjata kujang, adapatokan-patokan tertentu yang harus dipatuhi, di antaranya:
1. Patokan Waktu
Mulainyamengerjakan penempaan kujang dan benda-benda tajam lainnya, ditandai olehmunculnya Bintang Kerti, hal ini terpatri dalam ungkapan “Unggah kidang turunkujang, nyuhun kerti turun beusi”, artinya ‘Bintang Kidang mulai naik di ufukTimur waktu subuh, pertanda masanya kujang digunakan untuk “nyacar” (mulaiberladang). Demikian pula jika Bintang Kerti ada pada posisi sejajar di ataskepala menyamping agak ke Utara waktu subuh, pertanda mulainya mengerjakanpenempaan benda-benda tajam dari logam (besi-baja)’. Patokan waktu seperti ini,kini masih berlaku di lingkungan masyarakat “Urang Kanékés” (Baduy).
2. Kesucian “Guru Teupa” (Pembuat Kujang)
SeorangGuru Teupa (Penempa Kujang), waktu mengerjakan pembuatan kujang mesti dalamkeadaan suci, melalui yang disebut “olah tapa” (berpuasa). Tanpa syaratdemikian, tak mungkin bisa menghasilkan kujang yang bermutu. Terutama sekalidalam pembuatan Kujang Pusaka atau kujang bertuah. Di samping Guru Teupa mestimemiliki daya estetika dan artistika tinggi, ia mesti pula memiliki ilmukesaktian sebagai wahana keterampilan dalam membentuk bilah kujang yangsempurna seraya mampu menentukan “Gaib Sakti” sebagai tuahnya.
3. Bahan Pembuatan Kujang
Untukmembuat perkakas kujang dibutuhkan bahan terdiri dari logam dan bahan lainsebagai pelengkapnya, seperti:
a. Besi,besi kuning, baja, perak, atau emas sebagai bahan membuat waruga (badan kujang)dan untuk selut (ring tangkai kujang).
b. Akarkayu, biasanya akar kayu Garu-Tanduk, untuk membuat ganja atau landean (tangkaikujang). Akar kayu ini memiliki aroma tertentu.
c. Papan,biasanya papan kayu Samida untuk pembuatan kowak atau kopak (sarung kujang).Kayu ini pun memiliki aroma khusus.
d. Emas,perak untuk pembuatan “mata” atau “pamor” kujang pusaka ataukujang para menakPakuan dan para Pangagung tertentu. Selain itu, khusus untuk “mata” banyak pulayang dibuat dari batu permata yang indah-indah.
e “Peurah”(bisa binatang) biasanya “bisa Ular Tiru”, “bisa Ular Tanah”, “Bisa UlarGibug”, “bisa Kelabang” atau “bisa Kalajengking”. Selain itu digunakan pularacun tumbuh-tumbuhan seperti “getah akar Leteng” “getah Caruluk” (buah Enau)atau “serbuk daun Rarawea”, dsb. Gunanya untuk ramuan pelengkap pembuatan”Pamor”. Kujang yang berpamor dari ramuan racun-racun tadi, bisa mematikanmusuh meski hanya tergores.
f. “Gaib Sakti”sebagai isi, sehingga kujang memiliki tuah tertentu. Gaib ini terdiri dari yangbersifat baik dan yang bersifat jahat, bisa terdiri dari gaib Harimau, gaibUlat, gaib Ular, gaib Siluman, dsb. Biasanya gaib seperti ini diperuntukan bagiisi kujang yang pamornya memakai ramuan racun sebagai penghancur lawan.Sedangkan untuk Kujang Pusaka, gaib sakti yang dijadikan isi biasanya paraarwah leluhur atau para “Guriyang” yang memiliki sifat baik, bijak, dan bajik.
4. Tempat (Khusus) Pembuatan Kujang
Tempat untukmembuat benda-benda tajam dari bahan logam besi-baja, baik kudi, golok, sunduk,pisau, dsb. Dikenal dengan sebutan Gosali, Kawesen, atau Panday. Tempat khususuntuk membuat (menempa) perkakas kujang disebut Paneupaan.
Sepertidalam lakon Pantun Bogor kisah “Kalangsunda Makalangan” terdapat ungkapan yangmenggamvarkan kemiripan rupa tokoh Kumbang Bagus Setra dan Rakean Kalang Sundadengan kalimat berbunyi: “Yuni Kudi sa-Gosali, rua Kujang sa-Paneupaan”,ungkapan tersebut mengindi-kasikan bahwa istilah “Paneupaan” benar-benar berupanama untuk tempat pembuatan perkakas kujang. Hal ini lebih diperjelas lagidengan sebutan “Guru Teupa” bagi si pembuat kujang, yang mungkin sederajatdengan “Empu” pembuat keris di lingkungan masyarakat Jawa.
Cara Membawa Kujang
Membawa perkakas kujang tidak hanya satu cara, namun tergantung kepada bentuk dan ukuran besar kecilnya dan kadar kesakralannya.
a.Disoren;yaitu dengan cara digantungkan pada pinggang sebelah kiri dengan menggunakansabuk atau tali pengikat yang diikatkan ke pinggang. Yang dibawa dengan caradisoren ini, Kujang Galabag (berbadan lebar) seperti Kujang Naga dan KujangBadak sebab kowaknya (sarungnya) cukup lebar.
b.Ditogel;yaitu dengan cara diselipkan pada sabuk di depan perut tanpa menggunakan talipengikat. Kujang yang dibawa dengan cara ini yaitu Kujang Bangking (kujangberbadan kecil) seperti Kujang Ciung, Kujang Kuntul, Kujang Bangkong, KujangJago, Kudi yang ukuran kowaknya pun lebih kecil. Demikian pula kujang yangtermasuk “Kujang Ageman” (bertuah) selalu dibawa dengan cara ditogel.
c.Dipundak;yaitu dengan cara dipikul tangkainya yang panjang, seperti membawa tombak. Yangdibawa dengan cara demikian hanya khusus Kujang Pangarak, karena memilikitangkai panjang.
d.Dijinjing;yaitu dengan cara ditenteng, dipegang tangkainya. Kujang yang dibawa dengan cara ini hanya Kujang pamangkas, sebab kujang ini tidak memakai sarung (kowak) alias telanjang.
Cara Menggunakan Kujang
Tersebar berita bahwa cara menggunakan kujang konon dengan cara dijepit ekornya (paksi-nya)yang telanjang tanpa “ganja” (tangkai) menggunakan ibu jari kaki. Sedangkancara lain, yaitu dengan dijepit menggunakan telunjuk dan ibu jari kemudianditusuk-tusukan ke badan lawan. Alasan mengapa cara menggunakannya demikian,sebab katanya kujang memang berupa senjata “telanjang” tanpa tangkai dan tanpasarung (kowak).
Jika para Guru Teupa penempa Kujang Pajajaran sengaja membuatnya demikian, hal itumerupakan pekerjaan tanpa perhitungan. Sebab dilihat dari bentuk ekor (paksi)kujang yang banyak ditemukan, bentuknya sama seperti ekor senjata tajam lainnyayang lazim memakai gagang (tangkai) seperti golok, arit, pisau, dsb. Dengancara menggunakannya seperti diutarakan tadi, sedikitnya ia akan terluka jarijemari kakinya ataupun jari jemari tangannya. Lain halnya jika bentuk ekornyatadi dibuat sedemikian rupa sehingga mudah untuk dijepit dengan jari jemarinya.
Berita tadijika dibandingkan dengan berita Pantun Bogor dan beberapa temuan penulis,ternyata bertabrakan. Sebagaimana diutarakan pada bagian terdahulu, bahwaKujang Pajajaran merupakan benda tajam yang lengkap memakai ganja (tangkai) danmemakai kowak (sarung). Kalau timbulnya pendapat seperti tadi, hal inimungkinberanjak dari temuan-temuan yang tergali dari dalam tanah, mayoritaskujang telanjang tanpa ganja tanpa kowak bahkan tanpa mata (berlubang-lubang).
Sebenarnya,keberadaan kujang yang ditemukan seperti itu akibat dari terlalu lamanyatertimbun tanah, sehingga ganja atau kowaknya yang terbuat dari kayu mengalamilapuk dan hancur. Sedangkan jarang ditemukan kujang yang masih lengkap denganmatanya, inipun mungkin saja setiap penemu kujang tadi mencungkilnya, sebabkebanyakan mata kujang terbuat dari emas, batu permata yang indah-indah, dancukup mahal harganya. Kujang yang masih lengkap dengan matanya, kini masih bisadilihat di Museum Geusan Ulun Kabupaten Sumedang.
Pada bagian-bagian terdahulu diutarakan, bahwa kujang memiliki fungsi sebagai pusaka, pakarang, pangarak, pamangkas.
  1. Sebagai pusaka; tuah/daya kesaktian kujang mengandung nilai sakral. Melalui kekuatandaya gaib/kesaktian tersebut kujang digunakan sebagai pelindung keselamatandiri, keluarga, bahkan masyarakat sekelilingnya, demi terhindar dari marabahayayang mengancam
  2. Sebagai pakarang (senjata); kujang denganukurannya yang relatif pendek, tidak termasuk alat tebas, tapi tergolong alattikam, alat tusuk, alat toreh, dan alatkerat.Wujud senjata ini (secarahipotesis), mungkin disesuaikan dengan karakter manusia Sunda Pajajaran itusendiri yang bersifat defensif tatkala menghadapi marabahaya, tidak bersifatofensif. Hal ini terungkap dari kisah “Pakujajar Majajaran” yang memberitakanbahwa “Sunda Pajajaran lain mudu pinter perang, tapi mudu pinter diperangan”(Sunda Pajajaran bukan mesti pandai berperang, tapi mesti pandai di kaladiperangi). Pernyataan ini terbukti pula, bahwa dalam seluruh cerita pantun,tidak ada satu pun kisah yang memberitakan Kerajaan Pajajaran menyerang ataumenaklukan kerajaan lain, kecuali malah digempur negara lain. Mengingatkarakter Sunda Pajajaran yang defensif tadi, kujang dengan fungsinya sebagaisenjata, bukan hanya untuk menyerang tetapi hanya untuk “bela diri” di kalakeadaan susah sangat terdesak. Dalam cara pembelaan diri tersebut, kujangdigunakan dengan sekali tusuk ke perut, ketika ditarik mampu merobek-robekseisi perut. Atau dengan sekali toreh dan sekali kerat saja musuh bisa langsungsekarat mendadak dan mati.
  3. Sebagai pangarak (alat upacara); KujangPangarak dalam kegiatan upacara menggunakannya dengan dipikul pada satu prosesitertentu, oleh pelaku barisan terdepan. Dalam keadaan mendesak, kujang semacamini bisa digunakan sebagai alat membela diri dengan cara ditusukkan ataudilemparkan kepada musuh dari jarak agak jauh, sebab kujang ini bertangkaipanjang semacam tombak.
  4. Sebagai pamangkas (alat pertanian); kujanguntuk kegiatan ini yaitu Kujang Pamangkas, menggunakannya untuk menebangipepohonan dalam rangka membuka lahan “huma” (ladang). Sampai dewasa ini kujangsemacam ini masih digunakan di lingkungan masyarakat “Urang Kanékés” (Baduy)dan masyarakat “Pancer Pangawinan”. Dalam keadaan darurat, kujang ini pun bisasaja digunakan sebagai senjata untuk bela diri jika satu saat si pemakaimendapat serangan dari fihak musuh, dengan cara ditebaskan atau dibacokkan,karena bentuk kujang semacam ini berukuran agak panjang dan agak besar.
~ Cag

Galur Sajarah Sunda

Galur Sajarah Sunda jeroning proses kaMEKARannana, guluyurna saperti dihandap ieu :
A. mangsa PURWANING SUNDA BIHARI
Dina panalar Sunda Buhun kieu,
Gelarna SUNDA katut sagalaning kaSUNDAannana, mimitina ti jaman BATARA CIKAL nungancik di “Mandala ParaHyang” (dilebah Kanekes atawa “Baduy Kiwari”).
anu disebut Mandala ParaHyang teh nyaeta “Mandala Kahiyangan” (=mandala gaib) anu tetep ngadeg aya nepi ka kiwari, tapi henteu bisa katenjo ku panon manusa biasa.
tah kitu basaNa,,
lamun diitung make ukuran kalamangsa PURWAYUGA sunda bihari timimiti gelarna didunya manusa purba “Lutung-Kasarung”. mimitina Sajarah Sunda teh kira-kira kurang luwih 1-2 juta taun baheula.
B. mangsa PURWAYUGA SUNDA BIHARI
Dina mangsa ieu, sajarah sunda mekar maju kalawan nete nincak rupa rupaning hambalan mekar pertuwuhan jeroning Purwayuga Sunda Bihari. wujud manusa lutung atawa “manusa monyet” (lutung kasarung) lambat laun robah salin rupa jadi Manusa Budaya (Homo-Sapiens).
Budayana oge ningkat maju tina tahapan kabudayaan paleo kultur, awalpaleolitik, kana kabudayaan neo-kultur, awal neo litik, nya akhirna cat mancat kana mangsa “Parahiyangan Perbangkara”.
C. mangsa PARAHIYANGAN PERBANGKARA
Mangsa ieu teh mimiti ngadegna “ka-MAHARAJA-RESI-an” atawa “ka-MAHAPRABU-RESI-an” anu ngawengku kawasan Parahiyangan Purbakala (purbangkara = purba-kala), nyeta anu sok katelah “Galunggung = Galuh Hyang Agung”
dina mitologi Sunda dongeng legenda “Dayang Sumbi jeung Sangkuriang” disebutkeun yen Maharaja-Resi Parahiyangan mangsa harita teh ngaranna “RATU SUNGGING PERBANGKARA”. lamun diitung kusangkala Geologi mah, ngadegna dina mangsa 50.000 taun baheula.
“Kabudayaan Sunda” jaman harita geus nincak kana tahapan Neo-kultur, Neolitik, kalawan geus munggah kana kabudayaan Gopara (parunggu) dina jaman Pra-Sejarah.

D. mangsa PARAHIYANGAN SANGKURIANG

Mangsa dina sesebutan ieu, ngadegna dina mangsa sasakala gelarna Talaga Bandung, nyaeta anu sok katelah “Sumur Bandung” atawa “Leuwi Sipatahunan”.
Ari Talaga Bandung ngajadina “dijadikeun” ku Sangkuriang kira-kira 10.000 taun baheula, nyaeta mangsa “SANGKURIANG” nyieun bendungan di wahangan Citarum nepi ka caina kapendet ku bendungan, nya tuluy ngeuyeumbeung jadi talaga. Eta anu dicaritakeun dina dongeng legenda “Dayang Sumbi jeung Sangkuriang”.
E. mangsa SUMUR BANDUNG
nincak kana tata-paKUWU-an (karajaan -karajaan leutik)
a. Sindulang, Alengka, Kendan, Cangkuang (Leles)
sisi Talaga belah Wetan
b. Malabar, Puntang,,,, jst
sisi Talaga belah Kidul
c. Rajamandala,,,, jst
sisi Talaga belah Kulon
d. Karatuan-Karatuan Sunda palebah Padalarang, Dago, Manglayang,,,, jst
sisi Talaga belah Kaler
F. jaman DWIPANTARA
Urang Sunda anu asalna mangrupakeun bangsa daratan atawa pa-GUNUNG-an, geus mimiti
mekar jadi bangsa maritim atawa palayaran laut.
Jawa Dwipa, nu ngawngku pulo Jawa (“NUSA KENDENG”)
Suwaruna Dwipa, nu ngawngku pulo Sumatra jeung Tanjung Malaka (MALAYA).
Waruna Dwipa, nu ngawngku pulo Kalimantan, Sulawesi, Melenesia, Polenesia jeung pulo-pulo sarta basisir Asia Tenggara.
Simhala Dwipa, nu ngawngku basisir Australia, pulo Madagaskar (Malagasia), basisir Afrika, Sudan jeung India.
G. jaman Galunggung
Jaman Galunggung ngadegna dina mangsa “ka-MAHAPRABU-RESI-an” Galunggung atawa GALUH HYANG GUNG anu ngawengku ka-PRABURESI-an jeung karajaan saperti:
- CUPU (Cupunagara) anu taya lian ngaran rusiah tina GALUH PUNTA NAGARA. Ngatan liana nyaeta PUNTA HYANG atawa disingket PUNTANG
- Karesian KENDAN di Nagreg Kiwari
- Karajaan SINDULANG (Sindula Hyang) anu disebut ku urang Taruma mah Karajaan ALENGKA (kiwari=CICALENGKA)
- Karajaan MALABAR,sekeseler Dinasti TARUMA
- Karesian TANJUNG KIDUL (Garut Kidul?)
- Karajaan AGRABINTA
- Karajaan INDRAPRAHASTA
jeung saterusna ngabawah karajaan-karajaan kalawan Karesian-Karesian.
Jembar ngadegna jaman Galunggung diwilayah JAWADWIPA hususna, diwilayah DWIPANTARA umumna, perkiraan candrasangkalana geus aya sakurang-kurangna dua rebu taun kaliwat. Daulatna pisan ngadeg dina jaman SUNDASeMBAWA anu mimiti dipimpin ku anu mawa misi ajaran SUNDAYANA.
H. jaman SALAKANAGARA nepi ka TARUMANAGARA
Dina medar tur ngaguar harti anu misti ku mustari, pikeun ajén-inajén kamanusaan, numutkeun anu kapibanda jeung anu dipiwanda, dina kapribadian Manusa Sunda anu disebut “Talari Paranti”. Hamo kudu landung ku catur, hamo kudu panjang ku panalar, dina lumaku-na, ngadadaran ku carita, pibahaneun ngudag élmu, ning rasa kasampuraan, jeung , ning rasa ka- sampurnaan geusan diri, dina hiji ajén anu tangtu, nyatana Ngolah Diri (RaGaNa) pasti dina BENERna ngolah NaGaRa-na.
Bagja Rahayu Ki Sunda
Hung Ahung _/\_
Cag.

Rampes,,,,

Rabu, 27 November 2013

Tata (aturan léngkah) = tatapakan laku anu kudu napak kana ugeran aturan talari paranti sangkan teu ngarempak aturan, teu “pamali” (hasil kalakuan anu sok jadi mamala goréng).
Titi (tahapan léngkah) = titincakan laku anu nincak kana paniatan anu surti jeung nastiti.
Duduga (sawangan) = rupaning anu rék dilakonan tinangtu kudu disawang heula saméméh disorang, sangkan hasilna caina hérang laukna beunang, anu karasa pikeun kasalametan. (Wiwaha Yuda na Raga).
Peryoga = ukuran kamampuh pikeun ngajurung laku dina hiji tujuan (kasanggupan anu diukur ku kamampuh).

Heu'euh

Hana nguni hana mangke
Tan hana nguni tan hana mangke

Aya baheula, aya ayeuna
Moal aya ayeuna mun euweuh baheula

Minggu, 24 November 2013

Ngaran-Ngaran Waktu Dina Sapoé Sapeuting Dumasar Kana Kajadian Alam



1. Wanci tumorék nya éta wanci keur meujeuhna saré tibra (kira-kira tabuh 00.30)
2. Wanci janari sapi kira-kira tabuh 01.00
3. Wanci janari leutik nya éta wanci liwat tengah peuting (kira-kira tabuh 01.30)
4. Wanci janari gedé kira-kira tabuh 02.00
5. Wanci disada rorongkéng nya éta wanci disada kongkorongok hayam sakali (kira-kira tabuh 02.30)
6. Wanci haliwawar nya éta wanci disada kongkorongok hayam dua kali (kira-lira tabuh 03.00-03.30)
7. Wanci janari kira-kira tabuh 04.00
8. Wanci balébat nya éta udat-udat beulah wétan dina waktu rék pajar (kira-kira tabuh 05.00)
9. Wanci carancang tihang nya éta wanci liwat pajar, téténjoan remeng-remeng kénéh (kira-kira tabuh 05.30)
10. Wanci murag ciibun/meleték sarangéngé nya éta wanci mimiti témbong panonpoé, ciibun nu ngagarenclang dina dangdaunan mimiti murag (kira-kira tabuh 07.00)
11. Wanci haneut moyan/laér kanjut nya nya éta wanci keur sedeng dipaké moyan (kira-kira tabuh 08.00)
12. Wanci rumangsang nya éta wanci sabada haneut moyan panonpoé mimiti karasa panas (kira-kira tabuh 09.00)
13. Wanci pecat sawed kira-kira tabuh 10.00 (munding nu dipaké magawé dilaanan/dipecat sawedna tina beuheung munding nu narik wuluku/garu), di tempat-tempat panas tabuh 10.00, di tempat-tempat nu hawana tiis tabuh 11.00
14. Wanci manceran/tengah poé nya éta panonpoé aya di luhureun embun-embunan; panonpoé keur meujeuhna mancer (kira-kira tabuh 12.00)
15. Wanci lingsir ngulon nya éta wanci panonpoé ngésér ka kulon (kira-kira tabuh 14.00)
16. Wanci panonpoé satungtung nya éta waktu panonpoé satungtung (kira-kira tabuh 15.00)
17. Wanci tunggang gunung ny éta waktu panonpoé geus rék surup ayana dina luhureun gunung (kira-kira tabuh 16.00-17.00)
18. Wanci sariak layung nya éta wanci layung di langit katénjo beureum (kira-kira tabuh 17.00-18.00)
19. Wanci érang-érang nya éta waktu panonpoé rék surup (kira-kira tabuh 17.30-18.00)
20. Wanci sareupna/harieum beungeut nya éta waktu geus mimiti reup poék (kira-kira tabuh 18.00-18.30)
21. Wanci sareureuh gaang nya éta waktu gaang eureun disada (kira-kira tabuh 19.00)
22. Wanci sareureuh budak nya éta waktu barudak leutik geus mimiti saré (kira-kira tabuh 21.00)
23. Wanci sareureuh kolot nya éta waktu kolot mangsana reureuh (kira-kira tabuh 22.00)
24. Wanci tengah peuting kira-kira tabuh 24.00.[2]
Sesebutan Waktu Dumasar Kana Waktu Ibadah[édit]

1. Pajar kira-kira tabuh 04.00 waktu rék meleték panonpoé
2. Imsak kira-kira 10 menit saméméh waktu subuh
3. [Subuh]] kira-kira tabuh 04.30-05.00
4. Duha kira-kira tabuh 08.00-09.00
5. Lohor kira-kira tabuh 12.00
6. Bada lohor kira-kira tabuh 12.30-13.00, waktu sanggeus kadéngé bedug lohor
7. Asar kira-kira tabuh 15.30
8. Magrib kira-kira tabuh 17.30-18.00, waktu geus mimiti poék pikeun ngalaksanakeun sholat magrib
9. Bada magrib kira-kira tabuh 18.00-19.00, waktu saréngséna sholat magrib
10. Isa kira-kira tabuh 19.00, waktu pikeun ngalaksanakeun sholat isa
11. Bada isa kira-kira tabuh 19.00-20.00, waktu sanggeus ngalaksanakeun sholat isa.
Sesebutan Waktu nu Patali jeung Poé

1. Isuk-isuk kira-kira tabuh 05.00-10.00, wanci bada subuh nepi ka kira-kira pecat sawed
2. Beurang nya éta ti mimiti meleték panonpoé nepi ka surupna
3. Pabeubeurang kira-kira tabuh 11.00-14.30, waktu sabada pecat sawed nepi ka waktu panon poé satungtung
4. Pasosoré kira-kira tabuh 15.00-18.00, waktu sabada panon poé satungtung nepi ka waktu sareupna
5. Peuting nya éta waktu ti barang surup panonpoé nepi ka meletékna deui
6. Poé ieu nya éta waktu anu ayeuna keur dilakonan
7. Isukan nya éta sapoé nu bakal datang
8. Pagéto nya éta heuleut sapoé ti ayeuna ka hareup (dua poé nu bakal datang)
9. Pagéto amat nya éta heuleut dua poé ti ayeuna ka hareup (tilu poé nu bakal datang)
10. Kamari nya éta poé nu geus kaliwat sapeuting
11. Mangkukna nya éta kamarina, heuleut sapoé ka tukang (poé nu geus kaliwat dua poé)
12. Tilu poé ka tukang nya éta waktu nu geus kaliwat tilu poé.
Waktu nu Patali jeung nu Geus Kalakon[édit]

1. Ayeuna nya éta waktu nu keur dilampahan
2. Bieu nya éta waktu nu cikénéh karangdapan
3. Cikénéh nya éta panuduh waktu nu geus kaliwat, pandeurieun bieu
4. Tadi nya éta waktu nu can lila kaliwatna
5. Engké/mangké nya éta nuduhkeun waktu (deukeut nu bakal kasorang).
Sesebutan Waktu nu Patali jeung Jaman

1. Kiwari nya éta jaman nu keur dilakonan ayeuna
2. Baréto nya éta jaman nu geus lila kaliwat
3. Baheula nya éta jaman nu geus lilia kaliwat béh ditueun baréto
4. Bihari nya éta jaman nu geus kaliwat lila pisan
5. Jaga nya éta jaman nu lila kénéh bakal kasorang
6. Isuk jaganing géto (pagéto) nya éta jaman nu moal lila bakal kasorang

7. Baring supagi nya éta isuk jaganing géto, dina waktu nu bakal datang.

Sahadat

Sahadat PadjadjaranAshadu sahadat islam,
Sarsilah gusti panutan,
Panut pangkon pangandika,
Kanjeng gusti rosul,
Anembah guru,
Anembah ratu,
Anembah telekon agama islam,
Syeh haji kuncung putih,
Kian santang kan lumejang,
Kudrat yaa insun qursy Allah,

Istilah Usum-usuman urang sunda

Usum-Usuman

Usum-usuman nya éta waktu anu nuduhkeun usum atawa waktu nu tangtu, upamana waé usum hujan, usum kadu.Usum-usuman bisa dibagi sababaraha waktu, saperti dihandap ieu.

Waktu nu Patali jeung Kayaan Alam

1. Usum mamaréng nya éta usum mimiti ngijih
2. Usum ngijih nya éta waktu mindeng turun hujan
3. Usum dangdarat nya éta usum panyelang antara ngijih jeung katiga, hujan jeung halodo kakapeungan
4. Usum katiga nya éta usum halodo, usum teu hujan
5. Usum barat nya éta usum angin grdénu jolna ti kulon, pacampur jeung hujan
6. Usum selatan nya éta usum loba angin nu jolna ti kidul-wétan.

Waktu Nu patali jeung Kaayaan nu aya di Masarakat

1. Usum ngagebug nya éta usum loba nu gering parna, loba nu maraot
2. Usum sasalad nya éta usum loba panyakit nu babari tépa
3. Usum parepok ny éta usum loba nu kawin
4. Usum paceklik nya éta usum kurang dahareun, pangpangna béas atawa paré, usum paila
5. Usum tigerat nya éta usum paceklik
6. Usum nguyung nya éta usum paceklik.

Waktu nu Patali jeung Tatanén di Sawah

1. Usum nyambut nya éta mangsa ngagarap sawah
2. Usum tebar nya éta mangsa ngawurkeun binih kana pabinihan
3. Usum tandur nya éta mangsa melak binih pare nu tos jadi di kotakan sawah
4. Usum ngarambét nya éta mangsa miceunan jukut nu jaradi antara tangkal paré di sawah
5. Usum celetu nya éta mangsa siki paré geus mimiti cul-cel baruahan
6. Usum beukah nya éta mangsa pare areusian, bareukah
7. Usum rampak nya éta mangsa pare geus rampak kaluar humbutna
8. Usum beuneur héjo nya éta mangsa paré geus beuneur tapi masih kénéh héjo
9. Usum pibuateun nya éta mangsa paré ngadagoan waktu nu mustari pikeun dipanén
10. Usum panén nya éta mangsa paré diala (dibuat).

Waktu nu Patali jeung Tatanén di Huma


1. Usum nyacar nya éta mangsa nyacar leuweung pihumaeun
2. Usum ngahuru nya éta mangsa ngaduruk kai jeung kakayon séjénna
3. Usum ngaseuk nya éta mangsa melak paré huma
4. Usum ngoréd/ngoyos nya éta mangsa meresihan jukut nu jaradi antara luwukan paré ku koréd
5. Usum dibuat/ngétém nya éta mangsa ngala paré (maké etem)

Waktu atawa Wanci sesebutan urang sunda

Wanci janari gedé => kira-kira tabuh 01.00 – 03.00 peuting.
Wanci janari leutik => kira-kira tabuh 03.30 – 04.30
Wanci balébat => waktu pajar geus udat-udat (sinar panonpoé) beulah wetan (± tabuh 04.30)
Wanci carangcang tihang => wanci liwat pajar, téténjoan remeng-remeng kénéh (± tabuh 04.30 – 05.00)
Wanci haneut moyan => waktu sedeng ngeunah dipaké moyan (± tabuh 07.00 – 08.30)
Wanci rumangsang => waktu panonpoé geus mimiti karasa panas (± tabuh 09.00)
Wanci pecat sawed => waktu munding anu dipaké magawe dilaan sawedna (± tabuh 10.00)
Wanci manceran/lohor => waktu panonpoé luhureun sirah, tengah poé (tabuh 12.00)
Wanci lingsir ngulon => waktu panonpoé geus mimiti gésér ka kulon (tabuh 13.00)
Wanci panonpoé satangtung => ± tabuh 15.00 waktu
Wanci tunggang gunung => panonpoé geus rék surup, ayana dina luhureun gunung (± tabuh 16.00-17.00)
Wanci sariak layung => waktu layung (sinar panonpoe) di langit katénjo beureum. (± tabuh 17.00 – 18.00)
Wanci sareupna => geus mimiti reup poék (± tabuh 18.30)
Wanci sareureuh budak => waktu budak leutik geus mimiti carapéeun tas hareureuy jeung dulurna (± tabuh 20.00)
Wanci tengah peuting => ± tabuh 24.00